ł

jak pajšła takaja pjanka, to mnie ŭzhadałasia majo daŭniaje łacinkavaje nierazumieńnie, na jakoje ja zabiŭ, bo nie było ŭ kaho zapytać – bo było toje ŭ maładym vieku, kali nie było ŭ mianie netu, a taksama pryjacielaŭ, zdolnych nie załažać za takija ŭźniosłyja hutarki.

byŭ u mianie tady taki biełmoŭny žor, što ŭ chod išło ŭsio – “Naša słova”, “Naša Niva” (božuchna, jak ja namučyŭsia, pakul nałaŭčyŭsia toje čytać, a potym pacichu j razumieć), “Radyjo Svaboda”, hazeta “Svaboda”, Statut TBM, zialony dvuchtomavik Hileviča, kalandar “Rodny kraj”, słoŭnik Krapivy, “Što treba viedać kažnamu biełarusu” (z doŭha mnie niezrazumiełym nacyjanalistyčnym słovam kaksahyz), “Zviazda”, “Ranica” i dalej pa ścipłym asartymencie zadnich palic kniharniaŭ i šapikaŭ – i ŭsio było mnie mała, i ŭsio jašče čahości karcieła.

I tut to tam to tut praskočyła niešta pra biełaruskuju łacinku. “Meharulez”, - padumaŭ by ja tady, kali b viedaŭ takoje słova. Karaciej, heta było śviata! Sabraŭšy ŭsio, što možna było sabrać u stalicy festyvalu polskaj pieśni, u mianie atrymaŭsia svoj varyjant łacinki – z w zamiest ŭ i l zamiest ł. To bo lacinka, ale liampacka. Eŭfaryja była nievierahodnaja. Ja moh pisać što chacieŭ, kidać svaje dziońniki na bačnym miescy i być peŭnym u biaśpiecy infarmacyi.

Ščaście doŭžyłasia nia doŭha. I da našaj paŭnočnaj staronki dajšła sumnaja viestka, što ŭ biełaruskaj łacincy jość litara ł. Heta byŭ šok. Henaja zakreślenaja tyčka vyklikała ŭ mianie prosta žyviolnuju nianaviść. Jana ŭjaŭlałasia čužynskim puzatym ściaham u našym lahiery. I kali w ja adkinuŭ biaź lišnich śloz, to “rodnaj” l trymaŭsia da apošniaha. Dy čaho tolki nia zrobiš dziela adzinstva… Mučyŭsia ja horš za Liabiedzku, a taki pajšoŭ na zdrakampramis.

Voś tolki raz-poraz paŭstajuć “iznoŭ pytańni z tłumu”. Polski ł [w] – nia naš [ḷ(л)], siarednieeŭrapiejski l – nia naš [l’]. Navošta tady było ŭvodzić admysłovuju litaru dla ćviordaha [ḷ(л)], kali jon nijak nie vybivajecca z zvyčajnaj parnaści pa miakkaści biełaruskich hukaŭ, jakaja pieradajecca pazycyjna: źmiatać-zmatać – liatać-latać.

як пайшла такая п’янка, то мне ўзгадалася маё даўняе лацінкавае неразуменьне, на якое я забіў, бо не было ў каго запытаць – бо было тое ў маладым веку, калі не было ў мяне нэту, а таксама прыяцеляў, здольных не залажаць за такія ўзьнёслыя гутаркі.

быў у мяне тады такі белмоўны жор, што ў ход ішло ўсё – “Наша слова”, “Наша Ніва” (божухна, як я намучыўся, пакуль налаўчыўся тое чытаць, а потым паціху й разумець), “Радыё Свабода”, газэта “Свабода”, Статут ТБМ, зялёны двухтомавік Гілевіча, каляндар “Родны край”, слоўнік Крапівы, “Што трэба ведаць кажнаму беларусу” (з доўга мне незразумелым нацыяналістычным словам каксагыз), “Звязда”, “Раніца” і далей па сьціплым асартымэнце задніх паліц кнігарняў і шапікаў – і ўсё было мне мала, і ўсё яшчэ чагосьці карцела.

І тут то там то тут праскочыла нешта пра беларускую лацінку. “Мэгарулез”, - падумаў бы я тады, калі б ведаў такое слова. Карацей, гэта было сьвята! Сабраўшы ўсё, што можна было сабраць у сталіцы фэстывалю польскай песьні, у мяне атрымаўся свой варыянт лацінкі – з w замест ŭ і l замест ł. То бо lacinka, але liampačka. Эўфарыя была неверагодная. Я мог пісаць што хацеў, кідаць свае дзёньнікі на бачным месцы і быць пэўным у бясьпецы інфармацыі.

Шчасьце доўжылася ня доўга. І да нашай паўночнай старонкі дайшла сумная вестка, што ў беларускай лацінцы ёсьць літара ł. Гэта быў шок. Гэная закрэсьленая тычка выклікала ў мяне проста жывёльную нянавісьць. Яна ўяўлялася чужынскім пузатым сьцягам у нашым лягеры. І калі w я адкінуў бязь лішніх сьлёз, то “роднай” l трымаўся да апошняга. Ды чаго толькі ня зробіш дзеля адзінства… Карацей, перажываў я горш за Liabiedźku, а такі пайшоў на здракампраміс.

Вось толькі раз-пораз паўстаюць “ізноў пытаньні з тлуму”. Польскі ł [w] – ня наш [ḷ(л)], сярэднеэўрапейскі l – ня наш [l’]. Навошта тады было ўводзіць адмысловую літару для цьвёрдага [ḷ(л)], калі ён ніяк не выбіваецца з звычайнай парнасьці па мяккасьці беларускіх гукаў, якая перадаецца пазыцыйна: źmiatać-zmatać – liatać-latać.