ł/lacinka: naša — nia ruš?

Aliaksandar Navicki uziaŭ interviju ŭ dacentki katedry bielaruskaj filialiogiji Varšaŭskaha ŭniversytetu Niny Barščeŭskaj.
Pytańniami byli dyskusijnyja momanty lacinki:

1. pieradača miakkaha [l]
2. pieradača [ji]
3. pieradača [g]
4. pieradača [ŭ]

vynik (i nahoda?) hutarki zrazumiely z nazvy: «Niama patreby refarmavać našuju łacinku»
(što, cikava, mieŭ na ŭvazie aŭtar pad slovam «našuju»?)

Pa vialikim rachunku, artykul nie dadaje ničoha novaha ŭ ahuĺnuju dyskusiju, a prosta jašče raz kanstatuje argumenty adnaho z bakoŭ, što praŭda, u trošku panibrackim styli, što chutčej nahadvaje nie zacikaŭlienuju dyskusiju, a «źbirańnie vojskaŭ» ci «farmavańnie kaalicyji».

Viadavočny plius artykulu ŭ samim fakcie «padniaćcia temy», aktulizacyji dy artykuliacyji najaŭnych supiarečnaściaŭ, u peŭnym sensie jich systematyzacyja ŭ miežach adnaho materyjalu.

Dazvoliu sabie, adnak, systematyzavać argumenty artykulu i punkcirna paznačyć kontraargumenty, jakija byli vykazanyja ŭ raniejšych sieciŭnych dyskusijach.

1. pieradača miakkaha [l]
Pro (NB):
a) “łacinka daskanała adlustroŭvaje ŭsie rysy, charakternyja biełaruskaj movie”.
b) “praciahłaja tradycyja vykarystańnia biełaruskaj łacinki”
c) “napisańnie typu lies moža pryvieści da pamyłkovaha dyftanhičnaha vymaŭleńnia, tamu što ŭ niekatorych biełaruskich havorkach na poŭdni Biełarusi, a taksama na Padlaššy vystupaje dyftonh ie.”
d) “pačynalnikami sučasnaj biełaruskaj litaratury byli polska-biełaruskija tvorcy”
e) “pry paraŭnańni abiedźviuch movaŭ – biełaruskaj i polskaj – napeŭna znojdziecca značna boĺš supolnych rysaŭ, jakija śviedčać pra ŭzajemapranikańnie movaŭ susiednich narodaŭ”
f) “nielha taksama błytać dvuch roznych sposabaŭ napisańnia: biełaruskaj łacinki j transliteracyi”

Contra:
a) lacinka sapraŭdy dazvaliaje slušna identyfikavać [l] i [ĺ], adnak robić heta niesystemna, nasupierak ahuĺnamu pryncypu pazycyjnaha paznačeńnia miakkaści (śviaty, svaty, alie: źlot, słota)
b) lacinka nie byla stvoranaja adnym macham. Ciaham praciahlaj tradycyji vykarystańnia jana pastupova admaŭlialasia ad poĺskich uplyvaŭ u graficy, što samo pa sabie možna ŭvažać za tradycyju raźvićcia lacinki. Čas funkcyjanavańnia lacinki ŭ niespryjaĺnych umovach čužaziemja dy čužamoŭja pradkazaĺna i apraŭdana paznačany kanservacyjaj jaje stanu. Ciapier, u liepšych umovach, pry ŭzroslaj cikavaści da lacinki, liagična bylo čakać cikavaści da systemy i systemnaści lacinki, da adnaŭlieńnia abarvanaj tendencyji pazbaŭlieńnia ad vyrazna poĺskich pryŭniasieńniaŭ, jakija razburajuć systemnaść, a adpaviedna samabytnuju pryvabnaść i liagičny lad lacinki. Vobrazna kažučy, pytańnie ŭ tym, ci dabudoŭvać chacie dach, ci kinuć jak jość, bo žyli ž paŭtara stahodździa biaz dachu…

Mušu adznačyć niekarektnaść pytańnia sp. Navickaha: sprava nie ŭ “nacyjanaĺnaści” litary — poĺskaści ci slavackaści — a ŭ systemnaści lacinki, jakuju razburaje poĺskaja Ł.

c) antysystemny argument: tady treba taksama bajacca niapraviĺnaha čytańnia sloŭ “sieŭ”, “miod”… Dadam taksama, što ŭ poĺskaj movie litara Ł abaznačaje hubna-hubny huk i vyklikaje nia mienšyja narakańni ŭ patencyjnaj mahčymaści niaslušnaha pračytańnia.

d) …i lacinskaja grafika jich gruntavalasia calkam na poĺskaj hliebie, ad jakoj isnuje/isnavala tendencyja admaŭliacca. Ci Ł — heta pomnik “poĺskapadobnaj” lacincy j aŭtaram, jakija karystalisia joj?

e) kali paraŭnoŭvać grafičny lad, a mienavita jon nas i cikavić, to ŭ synchraničnym plianie slavackaja grafika budzie bližej da bielaruskaj lacinki, čym poĺskaja, dziakujučy realizacyji ŭsio toj ža tendencyji admaŭlieńnia ad paĺščyny ŭ lacincy, pakuĺ niezavieršanaj.

f) niezrazumielaja patreba ŭ isnavańni transliteracyji pry najaŭnaści lacinskaj grafiki. Pry niemahčymaści pieradačy dyjakrytykaŭ nazva zvyčajna pišaca biaź jich. (Milosevic, Bielarus). U kožnym razie, heta nie datyčyć prabliemy systemnaści lacinki, a padobnaja farmulioŭka jość pieravodam temy “ŭ jinšy step”.

2. pieradača [ji]

Pro: “ja b nie ŭskładniała jisnujučaha pravapisu, tym bolš, što pry maŭleńni j tak pajaŭlajecca j. …Nia błytajma hetaha (transkrypcyji) z pravapisam.”

Contra:Havorka idzie nie pra pieradaču hluchaści na kancy ci jinšych zgadanych surazmoŭcaj fanetyčnych norm (transkrypcyju). Havorka jidzie pra źjavu, jakaja paśliadoŭna pieradajecca ŭ lacincy: [j] pierad halosnymi pieradajecca tam, dzie vymaŭliajecca: jamo, jon, źjezd, pjanka. Jot vymaŭliajecca j pierad [i] ŭ peŭnych pazycyjach. Niepaznačeńnie jota ŭ adnych miescach i paznačeńnie ŭ calkam analiagičnych jinšych jość vykliučeńniem, sam fakt jakoha ŭskladniaje lad lacinki, razburaje systemu, uskladniaje čytańnie. Nia treba być filioliagam, kab vymavić jak [z’ jim], tak i [z’ im]. Varta taksama adciemić, što hetaja źjava nia jość prydumkaj “niekatorych prychiĺnikaŭ lacinki”, jana maje fiksacyju ŭ slavianskich movach (npr., SLO), adnak niajisnaja ŭ poĺskaj. Tamu jaje možna razhliadać u tym liku ŭ rečyščy reviziji poĺskich uplyvaŭ u lacincy, što parušajuć jaje systemnaść.

Iznoŭ ža, sutnaść pytańnia śviadoma skažonaja sp. Navickim: sprava nia ŭ “liepšaj pieradačy fanetyki”, a najpierš u systemnaści što da pieradačy peŭnaj moŭnaj źjavy.

3. pieradača [g]

Pro: Varta pamiatać pra jisnavańnie, z adnaho boku, litaraturnaj normy, a z druhoha – zvyčaju (ususu), zhodna ź jakim biełarusy vymaŭlajuć h taksama ŭ zapazyčanaj leksycy

Contra: Nie vyklikaje piarečańnia jisnavańnie huku [g] u bielaruskaj movie, vymaŭlieńnie jakoha navat praduhliedžanaje litaraturnaj normaj. Dzielia adsutnaści adpaviednaj litary ŭ kirylicy, a taksama niedastatkovaha viedańnia litaraturnaj normy, adna z asablivaściaŭ bielaruskaha maŭlieńnia znachodzicca pad pahrozaj źniknieńnia. Šanoŭnaja pani prafesarka prapanuje zamacavać admovu ad litary “G” na padstavie vysokaj častotnaści biazgramatnaha vymaŭlieńnia. Čuć taki argument z vusnaŭ navukoŭca boĺš čym dziŭna.

4. pieradača [ŭ]

Pro: “nielahična pisać w zamiest ŭ, tamu što ŭ historyi raźvićcia biełaruskaj łacinki w aznačała kiryličnaje в” (pryvodziacca pryklady z najpaźniejšaj dataj 1915 h.)

— Niahliedziačy na toje, što pryviedzieny argument slaby svajoj dyjachraničnaj sutnaściu j z synchraničnaha hliedzišča niaznačny, pazycyja prafesarki padajecca slušnaj, tym boĺš i ŭ tym ža dyjachraničnym plianie “ŭ” maje praciahluju historyju. Aproč taho, uviadzieńnie “ŭ” bylo adnym z etapaŭ admovy ad poĺskich uplyvaŭ i nadańnia admietnaści lacincy. Da taho ž, napisańnie “w” pryvodzila b da niepažadanaj grafičnaj amanimiji, u tym liku ŭ miežach adnoj grafičnaj systemy: “pryjšoŭ Watson/ pryjšow Watson”. U liubym razie heta bylo b źbiadnieńnie j krok nazad.

Pry kancy chočacca vykazać spadzieŭ na najchutčejšuju publikacyju pracy sp.Saŭki, pryśviečanaj jak paznačanym, tak i šyrejšamu kolu dyskusijnych pytańniaŭ bielaruskaj lacinicy, što paspryjala b boĺšamu ažyŭlieńniu zacikaŭlienaj dyskusiji j vyviadzieńniu jaje na novy ŭzrovień.

kamentary pakidajcie ŭ supolcy